Người ta biết đến "Bá Kiến" và làng "Vũ
Đại" thông qua tác phẩm "Chí Phèo" của
cố nhà văn Nam Cao. Nhưng, rất ít ai biết
đến những câu chuyện thăng trầm xung
quanh ngôi nhà Bá Kiến thực, vốn là
nguyên mẫu trong tác phẩm xuất sắc của
cố nhà văn này.



"Báu vật" của làng
Men theo tỉnh lộ 972 dọc sông Châu khoảng
40km thì đến làng Đại Hoàng, xã Nhân Hậu,
phủ Lý Nhân (nay là xóm 11, xã Hòa Hậu,
huyện Lý Nhân, Hà Nam)- một địa danh đi vào
văn học một thời. Tại đây, vẫn còn ngôi nhà cổ
của "Bá Kiến" nổi tiếng.
Hiện có rất ít tư liệu chính thống nói về xuất
xứ của ngôi nhà này, tuy nhiên người dân ở
đây vẫn xem ngôi nhà cổ giống như "báu vật"
của làng. Cũng bởi một điều, ngôi nhà đã từng
chứng kiến bao thăng trầm của những tầng
lớp người trong xã hội xưa, nó cũng là chứng
tích ghi dấu về một chế độ phong kiến ở Bắc
kỳ thời bấy giờ. Tọa lạc trên một khu đất rộng
khoảng 900m2, cửa ngoảnh theo hướng Tây-
Nam.
Theo những tài liệu và căn cứ vào xuất xứ của
nó, căn nhà hiện nay đã tồn tại trên 100 năm.
Những hoa văn và cấu trúc của căn nhà hiện
vẫn còn được lưu giữ khá nguyên vẹn và được
thiết kế rất đặc biệt. Nhà được kết cấu theo
kiểu lộn thềm ngưỡng chồng, tàu bảy then
trâu chồng chóp.
Nhà có 3 gian theo truyền thống người Việt
Nam với 4 hàng cột và tổng cộng 16 cột chủ
yếu bằng gỗ lim. Chân cột được kê đá tảng, là
một loại đá xanh được đẽo gọt công phu và
giống nhau đến 99%. Mái nhà được lợp duy
nhất một loại ngói âm dương theo kiểu bít đốc,
hai đầu bờ nóc có đấu vuông giật cấp. Cửa
ghép bức bàn, ngoài hiên có một hàng dãi
dùng (hay còn gọi là tấm liếp) chống nắng
mưa được làm bằng gỗ. Trên các văng, kèo, li
tô được chạm khắc các hoa văn, chữ nho, hình
rồng...
Trên nóc nhà (thượng ốc) có khắc dòng chữ
nho nói về thời gian chính xác năm xây dựng
ngôi nhà. Tường nhà phía sau được làm bằng
vôi trộn với mật mía, bồ hóng, vỏ cây Bời Lời
và một số vật liệu khác. Gạch dùng để xây
tường và lát nền được nung bằng rơm. Mặc
dầu đã nhiều tuổi và trải qua bao thăng trầm
của lịch sử, rồi thời tiết nhưng căn nhà hiện
vẫn còn nguyên vẹn và được gìn giữ cẩn thận.
Năm 2004, UBND tỉnh Hà Nam đã tổ chức
chương trình "Tìm lại Nam Cao" và hoàn
thành công trình tưởng niệm nhà văn liệt sỹ
Nam Cao. Năm 2007, ngành VHTT&DL tỉnh
Hà Nam quyết định lưu giữ ngôi nhà "Bá
Kiến" để góp phần cho việc nghiên cứu sự
nghiệp của nhà văn Nam Cao. Mới đây, địa
phương đã cho xây dựng thêm khu nhà vệ
sinh, nhà tắm để phục vụ khách đến tham
quan và trồng thêm vườn chuối ngự phía trước
nhà tạo nên một khung cảnh mang dáng dấp
làng quê Việt Nam xưa.
Căn nhà đặc biệt
Đằng sau tác phẩm "Chí Phèo" của cố nhà văn
Nam Cao, ít ai biết đến những gì còn in dấu về
làng quê của ông. Ngôi nhà "Bá Kiến" hiện tại
chính là nguyên mẫu trong tác phẩm của ông.
Ngôi nhà hơn 100 năm tuổi, trải qua nhiều đời
chủ và 2 lần "chết hụt", vốn từng thuộc sở
hữu của ngụy viên Bắc kỳ Bá Bính. Bá Bính,
tên thật là Trần Duy Bính (không rõ năm sinh,
mất năm 1946) được cố nhà văn Nam Cao tiết
lộ chính là nguyên mẫu nhân vật Bá Kiến
trong tác phẩm "Chí Phèo". Đây có lẽ là lý do
để cuộc đời nguyên mẫu cũng như ngôi nhà
của ông này.
Tuy nhiên, gốc gác ngôi nhà vốn là của cụ
Cựu Hanh một lái buôn giàu có. Vào những
năm 1910, cụ thuê gần 20 thợ nổi tiếng làm
nghề mộc ở Cao Đà, phủ Lý Nhân về làm ròng
rã mấy tháng trời mới xong. Cụ Hanh để lại
cho con là Trần Duy Xầm. Cụ Xầm mất đi để
lại cho con cả là Cựu Cát. Cựu Cát là người
chơi bời nghiện ngập rượu chè, thường hay
vay nợ, sau đó Cựu Cát đã gán ngôi nhà cho
cụ Bá Bính. Bởi vậy, tên chủ nhân của ngôi
nhà này gắn liền với tên "Bá Kiến" được người
dân truyền tụng bấy lâu nay.
Sau khi cụ Bá Bính mất, cụ đã để lại gia sản
này cho con trai là Trần Duy Tảo hay còn gọi
là Binh Tảo thừa kế. Khi lâm vào nợ nận, Binh
Tảo có ý định bán nhà, và chính cụ Trần Thế
Lễ bấy giờ đã có ý định mua ngôi nhà về xẻ
làm gỗ, nhưng cụ Lễ chưa mua được thì ngôi
nhà được cụ Cai Hậu, tên thật là Trần Hữu
Hậu- một Việt kiều mua lại để định cư. Được
biết, giá ngôi nhà lúc đó cụ Hậu mua là
4.500đồng (tương đương với hàng chục cây
vàng thời bấy giờ). Chủ nhân cuối trước khi
UBND tỉnh Hà Nam có quyết định lưu giữ
ngôi nhà này là ông Trần Hữu Hòa, cháu cụ
Cai Hậu.
Đến năm 2007, UBND tỉnh Hà Nam đã thương
thảo với bà Trần Thị Sâm (vợ ông Hòa) để mua
lại ngôi nhà với giá 700 triệu đồng. Hiện giờ
ngôi nhà đang giao cho UBND xã Hòa Hậu
phụ trách trông coi đồng thời, đón tiếp các du
khách thập phương về đây tìm hiểu và tham
quan.
Căn nhà và số phận
Những vị cao niên trong làng mỗi khi nhắc lại
về số phận của căn nhà trên đều cho rằng,
căn nhà cũng có số phận như con người.
Chúng đều vận cho mình sự may rủi nhất
định. Cũng bởi gắn với cái duyên nào đó, căn
nhà đã hai lần phải "chết hụt" vì những tai
nạn và những biến đổi của lịch sử.
Ngôi nhà đặc biệt ấy vốn không do Ngụy viên
Bắc Kỳ Bá Bính xây dựng, ông có được căn
nhà từ việc gán nợ thế nhưng căn nhà ấy rơi
vào chủ nhân khác cũng do nợ nần.
Nói về chuyện ngôi nhà 2 lần suýt "chết hụt"
chúng tôi đã may mắn gặp được cụ Trần Bá
Huấn (81 tuổi), người cùng làng và biết khá rõ
về ngôi nhà này. Cụ Huấn chính là một trong
2 du kích địa phương trực tiếp dập lửa cứu
ngôi nhà khi thực dân Pháp phóng hỏa đốt.



Cụ Huấn kể lại: "Năm 1953, thực dân Pháp mở
trận càn quét nhằm vào các làng xã nơi đây,
trong đó có làng Đại Hoàng. Khi ấy tôi mới 19
tuổi, tham gia du kích địa phương và làm
nhiệm vụ cắm chông. Hôm đó, lúc giặc đến
làng, tôi và đồng chí Huỳnh trú ẩn tại một căn
hầm bí mật gần ngôi nhà Bá Bính. Thực dân
Pháp càn tới, dùng chất hóa học bôi lên cột
nhà sau đó phóng hỏa đốt. Nhưng lúc lửa bắt
đầu bén thì bọn chúng có kèn báo hiệu rút
quân. Chúng tôi lên khỏi hầm thì thấy cột nhà
đã cháy, lửa bắt đầu lan lên mái. Hai anh em
vội vã dùng xô, gàu múc nước để dập lửa. Lần
ấy, căn nhà đã thoát nạn".
Lần thứ 2, cũng xảy ra khiến ngôi nhà quý giá
này thiếu chút nữa không còn tồn tại. Câu
chuyện gắn liền với con trai cụ Bá Bính- tức
Binh Tảo, vốn là con trai của bà cả. Sau khi bà
cả chết, cụ Bá Bính đã lấy vợ hai. Binh Tảo
nghiện rượu, những đồ đạc trong nhà ông đều
mang đi cầm cố và bán sạch. Căn nhà là tài
sản quý giá nhất cũng bị ông đem ra rao bán.